اینجا هستیم
اینجا هستیم
مدل آموزشی پنج بعدی – نگرشسازی – نتیجه مباحث نگرش سازی
تدریس چیست؟
تعریف درس و تدریس
الف. تعریف اجمالی لغتنامهای
” درس” یعنی پیگیری آثار ظریف و دقیق یک چیز برای احاطه به آن[۱]
( درس به معنی راه پنهان، آثار به جای مانده از چیزی، محو شدن، آمده است. )
” تدریس” یعنی آموختن و تعلیم قسمتی از یک کتاب[۲]
” تدریس” یعنی القاء درس[۳]
ب. تعریف تفصیلی:
مقدمات پنجگانه زیر را با یکدیگر ترکیب کنید؛ چه نتیجهای بهدست میآید؟
مقدمه ۱) تدریس برای یادگیری علم است.
مقدمه ۲) یادگیری علم با تبدیل اطلاعات به عمل توسط خودِ علم آموز صورت میپذیرد.
مقدمه ۳) تبدیل اطلاعات به عمل در صورتی انجام میشود که علم آموز نیاز به اطلاعات را لمس کرده باشد و معادلات و قوانین وجودی مربوط به موضوع را کشف کرده باشد و عناصر موثر و مانع را تشخیص داده باشد و روش برقرار کردن ارتباط بین امکانات و نیاز را بهدست آورده باشد.
مقدمه ۴) علم آموز بیش از تجربیات فطری و اطلاعات اولیه و اجمالی، از موضوع چیزی نمیداند.
مقدمه ۵) علم آموز بهوسیله تفکّر میتواند مطالب را کشف کند.
نتیجه:
تدریس یعنی: راهنمایی علم آموز برای انجام تفکری که اطلاعات لازم برای رفع یک نیاز را کشف کند و به عمل تبدیل نماید.
تدریس یاددادنِ روش تفکّر است. و یادگیری روش تفکّر جز با فعالیتِ خود علم آموز محقق نمیشود. نقش معلم زمینه سازی برای فعالیت فکری علمآموز و هدایت او به سوی فعالیتهای ثمربخش فکری است. استاد، باید علم آموز را در موقعیت احساس نیاز قرار دهد تا اهمیت رفع نیاز برای او ملموس شود. سپس به سوی کشف امکانات رفع نیاز هدایت کند (نه اینکه اطلاعات لازم را مستقیما در اختیار او بگذارد؛ علم آموز باید جستجو کند و خود اطلاعات لازم را بهدست آورد؛ استاد نقاط نفوذ به مطلب و سرچشمههای استخراج آن را به علم آموز نشان میدهد). و در نهایت، علم آموز را راهنمایی میکند تا از امکانات و اطلاعات بهدست آمده برای حل مسأله و رفع نیاز استفاده کند و آنها را در عمل بکار ببرد.
فعالیتهای یک مدرس برای انجام یک تدریس صحیح ( نقش استاد در تدریس):
- ارسال محرک از جانب استاد به سوی علم آموز (ارائه نیاز)
- ایجاد زمینه فهم اهمیت موضوع( نقش این نیاز در زندگی)
- راهنمایی برای جستجو اطلاعات لازم برای رفع نیاز
- ایجاد زمینه کشف ارتباط معلومات بهدست آمده با موضوع نیاز
- راهنمایی برای برقرار کردن ارتباط بین امکانات و نیاز برای رفع آن
نقش استاد زمینهسازی و راهنمایی و متوجّه کردن است،
و نقش علم آموز جستجو، تفکّر و فعالیت برای حل مشکلات و رفع نیازها.
از سوی دیگر، علمآموز، میآموزد تا زندگی کند پس باید طوری بیاموزد که بتواند در تمام زمینههای زندگی مشکلات خود را حل کند و بتواند بعد از خروج از مراکز علمینیز به یادگیری ادامه دهد. یعنی تشخیص دهد که چه باید بداند؟ و چگونه باید عمل کند؟ زندگی نیازمند نگرشهای کلان و خرد است، زندگی نیازمند ابداع و طراحی است، رسیدن به کمال و هدف نیازمند تفکری خلاق است.
وظیفه استاد فراهم سازی زمینه برای رشد تفکّر خلاق است.
اینگونه نگرش به تدریس را با استناد به آیه شریفه اُدْعُ اِلی سَبیلِ رَبِّک بِالحِکْمَهْ والمَوعِظَهْ الحَسَنَهْ وجَادِلهْم بِالَّتی هِی اَحْسَن[۴] دیدگاه “دعوت“ مینامیم.
خداوند در آیاتی نظیرِ یتْلُوا عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَ یزَکِّیهِمْ وَ یعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَهْ[۵] عملکرد پیامبر را تعلیم و تربیت دانستهاست، و روش یک تعلیم موفق را نیز در آیه اُدْعُ إلی سَبِیلِ رَبـِّکَ... تشریح نموده است. آیه زیر نیز مؤید دیدگاه “دعوت” است:
لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَینَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَی[۶]
یعنی: «اکراهی در پذیرش دین نیست، هر آنچه لازمه تشخیص درست و غلط است فراهم شده است و افراد توانایی قضاوت بین حق و باطل و انتخاب دین حق را پیدا کردهاند. (وظیفه تعلیم انجام شده است و اگر کسی باطل را انتخاب کند به خاطر جهل نخواهد بود و عذری ندارد.)»
نکته مهم در آیه این است که به سطح تعلیم و تربیتی که پیامبر موظف به آن بوده اشاره شده است (ایجاد توانایی قضاوت بین عقیده حق و باطل).
هویت و فرآیند تدریس بر اساس نگرش اسلام، هویت و فرآیند یک دعوت است. استاد، دعوت کننده شاگرد به سوی حقایق است. استاد، علمآموز را برای کشف واقعیتها دعوت میکند، و طبیعی است که هر دعوتی هدفی را دنبال میکند و تدارکاتی را میطلبد. یک دعوت، یک محرک و جلب کننده توجّه است. دعوتی موفق است که بتواند انگیزه کافی برای حرکت و پیگیری را ایجاد کند. و سپس از عهده راهبری و تدارک بقیه حرکت برآید. آیه شریفه اُدْعُ اِلی سَبیلِ رَبِّک بِالحِکْمَهْ والمَوعِظَهْ الحَسَنَهْ وجَادِلهْم بِالَّتی هِی اَحْسَن راهبردهای یک دعوت کامل و صحیح را ارائه کرده است.
سوال اصلی:
یک استاد چگونه باید این فعالیتها را انجام دهد؟
تمام بحث و بررسیهایی که تحت عنوان روش تدریس انجام میشود در واقع پاسخ به این سؤال است. نکته در این است که آیا هر روشی از عهده چنین تاثیری برمیآید؟ و اینکه از بین روشهای موثر کدامیک برتر و موثرتر است؟ مراحل بعدی مدل آموزشی پنج بعدی، پاسخگوی این سوال هستند.
[۱]. لسان العرب ماده “درس”.
[۲]. لغتنامه دهخدا در ماده “درس.
[۳]. فرهنگ لغت معین در ماده “درس”.
[۴]. سوره النحل – آیه ۱۲۵
[۵]. سوره جمعه – آیه ۲
[۶]. سوره بقره – آیه ۲۵۶