آموزش تفکر محور در علوم اسلامی این سایت مکانی است برای آنچه درباره آموزش تفکر محور می خواهید بدانید
محقق و نظریه پرداز در فلسفه تعلیم و تربیت به ویژه از نگاه دین و مباحث مرتبط با فلسفه علم و علم دینی
khbagheri@ut.ac.ir / falsafevadin.blogfa.com
صفحه اختصاصی
مقالات در نورمگز 
فهرست آثار از کتابخانه ملی 
دریافت رزومه کامل 
دکتر خسرو باقری در ۲۰ اردیبهشت ماه ۱۳۹۶ در نشست هم اندیشی اساتید با عنوان ” جایگاه تفکر در قلمرو تعلیم و تربیت” در دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد به ایراد سخنرانی پرداختند. ایشان در ابتدای سخنرانی خاطرنشان کردند همه ما اذعان داریم تفکر مسئله مهمی است و پرورش تفکر ، اغلب در اهداف تعلیم و تربیت ذکر میشود این هدف، مورد توجه خاص همه نظامهای تربیتی است اما سهل الوصول نیست. تفکر هم مطلوب است و هم به عبارتی خطرناک میتواند باشد. تفکر میتواند هم به نقادی منجر شود و هم به تزلزل در باورهایی که وجود دارد بشود.
تفکر چیست؟ ضرورت آن چیست و چه لوازمی دارد؟
دکتر باقری در ادامه به تعریف تفکر پرداختند و اذعان کردند تفکر ویژگی انسان است. انسان تنها حیوانی است که نطق دارد . نطق هم مفهوم زبان و هم مفهوم تفکر را در بر دارد. انحصاری بودن هر دو در انسان، قابل توجه است. یعنی تنها انسان ، سخن می گوید و تنها انسان می اندیشد. زبان و تفکر، ارتباطی وثیق دارد و هر دو اختصاص به انسان دارد. انسان با در اختیار داشتن زبان و مفهوم پردازی ، تفکر می کند . اینجاست که زبان در تفکر ، نقش مهمی دارد بخاطر قالب های سیال و شناور در قالب مفاهیم ، مثلاً وقتی انسانها با پدیده ای روبرو میشوند آن را در قالب مفاهیم مختلف پی ریزی می کنند بعد به آنها حالت منظم و سیستماتیک می دهند و اینجاست که یک بعد وسعت بخشی و یک بعد عمق بخشی به پدیده ها مطرح است. بر این اساس، تفکر یک فعالیت ذهنی است که با کمک گرفتن از مفاهیم در قالب زبان مطرح میشود در دو حرکت افقی (شبکه های مفهومی) و حرکت عمودی(راه یافتن به وجوه پنهان و عبور از ظاهر) برای همین است که انسانهای متفکر ، انسانهای عمیق هستند.
از نظر ایشان، همه تفکرها راه یاب نیستند یعنی خوب پیش نمی روند مثل تفکر گسیخته که در روان شناسی نیز به رویاهای روزانه تعبیر میشود.
دکتر باقری در ادامه تصریح کردند پیشرفتهایی که در قرون اخیر در علوم تجربی رخ داده است نشان میدهد دانشمندان علوم تجربی ، بهتر فکر می کنند . جان دیوئی هم در نظریه خود نشان دارد تفکر علمی چگونه انجام میشود و دارای چه مراحلی است؟
از نظر دکتر باقری ، تفکر به درد تعلیم و تربیت می خورد و مدارس می توانند از مدلهای تفکر استفاده کنند تا دانش آموزان را به طرز فکر صحیح مسلح کنند لذا مشکلاتی در این تلاش وجود دارد از جمله؛ در مدارس و محیط های آموزشی و تربیتی ، مدت مدیدی است انسان ها آمده اند نتایج تفکرات مفید را به بچه ها آموزش داده اند که به دانش تعبیر میشود و عده ای گفتند باید دانش آموزان را با نتایج تفکر آشنا کنیم و دانش را در اختیار آنها بگذاریم .این روند ، اختلال ایجاد میکند چون آموختن دانش، مانع تفکر میشود . مثلاً الان در مراکز آموزشی، با انبوهی از حجم کتابها روبرو هستیم که مانع تفکر میشود چون تعلیم و تربیت سنتی به دانش توجه کرده است . اما در نقطه مقابل ، تعلیم و تربیت جدید معتقد است ما بجای آنکه دانش را ارائه کنیم باید بتوانیم روش تفکر به افراد بدهیم . بهتر هست خودشان فکر کنند . در این نظریه ، معلم انباری از اطلاعات نیست بلکه راهنمایی است که در کنار دانش آموز است. بر این مبنا ، مدارس جدیدی تأسیس شد که دیگر در مدارس درس نمی دادند بلکه روش حل مسئله را یاد می دادند و دانش آموز به منزله دانشمند تلقی میشد.
از نظر دکتر باقری، هم شیوه اول ( تعلیم و تربیت سنتی و انتقال دانش ) و هم شیوه دوم (تعلیم و تربیت جدید و روش حل مسئله ) هر دو ناهنجاریهایی دارد . در شیوه اول تحمیل و اجبار را شاهد هستیم ، حجم مطالب درسی زیاد است. دانش آموزان حامل دانش هستند . به ابداع و ابتکار منجر نمیشود و…… در شیوه دوم نیز ، به روش محوری صرف تأکید شده است و از میراث دانش بشری غفلت شده است .
ایشان در ادامه اذعان کردند تفکر با توجه به اینکه مطلوب هست اما به چنگ آوردن آن سخت است. در مسئله تفکر، فرهنگها و ارزشها اهمیت دارد اما بعضی ارزشها، میتواند مانع تفکر شود . مثلا اطاعت یکی از جوانب زندگی اجتماعی است. اطاعت از قانون ، اطاعت از حاکم و… اما در تعلیم و تربیت، بعضی مواقع خود این ارزشها می تواند مانع تفکر باشد مثلا اطاعت از معلم، مانع تفکر و نقادی دانش آموز میشود و در سطوح پایین تر آموزش و پرورش یعنی مقطع ابتدایی این مؤلفه را بیشتر شاهد هستیم.
موانع تفکر
بنابراین اگر در تربیت، اضلاع سه گانه را در نظر بگیریم دانشجو، فرهنگ دینی و تربیت؛ هر کدام از این اضلاع میتواند هم حالت بهینه داشته باشد و هم حالت اختلالی داشته باشد و مانع تفکر شود. در آموزه های اسلامی، در حالت بهینه مواردی وجود دارد از جمله:
- باز بودن نسبت به اندیشه ها، ارزش دانشی و فرهنگی است. این ارزش ، مشوق تفکر است چون افراد باید قدرت نقد و ارزیابی را داشته باشند .
- سخن محوری: اهمیت دارد، سخن مهم است نه سخنگو، چه چیزی گفته میشود ارجح دارد نه اینکه منحصراً چه کسی گفته است .
- برهان محوری: در قرآن نیز به این مؤلفه اشاره شده است قل هاتوا برهانکم ، بنابراین سخن ها را بر اساس دلایل باید ارزیابی کرد.
- علم محوری: بعضی موارد پشتوانه علمی دارد اما بعضی موارد بر مبنای حدس، گمان و ظن است.
- اخلاق محوری: تفکر جنبه اخلاقی دارد. بعضی مسائل اخلاقی با تفکر ارتباط دارد . مثلاً در انتقاد از دیگران انصاف داشته باشیم.
- امانت ورزی علمی: این مؤلفه یکی از مهمترین مسائل علمی است. امروزه متاسفانه شاهد گرفتاری در این زمینه هستیم.
در نقطه مقابل این حالت‌های بهینه، مشکلات و آسیب هایی نیز وجود دارد از جمله بسته بودن و خود بسندگی، تک گویی، سخنگو محوری، تعصب ورزی، حزب گرایی، خرافه گرایی، سرقت علمی، بی انصافی علمی و…. هر چه به این موارد گرفتار باشیم به همان اندازه از تفکر دور خواهیم بود.
دکتر باقری در پایان سخنرانی تصریح کردند ضلع دوم رابطه دانشجو با تربیت است. باید ماهیت تربیت را توجه کنیم . گاهی اوقات تصور ما از تربیت اشتباه است که مانع تفکر میشود. در معنای صحیح، تربیت یک جریان تعاملی است و کار یک طرفه نیست همچنان که بعضی ها معتقدند کار مربی تربیت است و یک طرفه- بلکه باید در تربیت ، متربی را به عنوان انسان عامل در نظر بگیریم تا بتواند هویت خود را بسازد . در ضلع سوم، تربیت با فرهنگ دینی مناسبت دارد که به ایمان تعبیر میشود . ایمان یک تحول درونی است. ایمان مستلزم فهم عقلانی است . لا اکراه فی الذین قد تبیین الرشد –چرا اجبار در دین نیست چون عقلانیت و تبیین وجود دارد.
باید ماهیت تربیت را توجه کنیم . گاهی اوقات تصور ما از تربیت اشتباه است که مانع تفکر میشود. در معنای صحیح، تربیت یک جریان تعاملی است و کار یک طرفه نیست همچنان که بعضی ها معتقدند کار مربی تربیت است و یک طرفه- بلکه باید در تربیت ، متربی را به عنوان انسان عامل در نظر بگیریم تا بتواند هویت خود را بسازد.
