تفکر و تعقل در قرآن
قرآن کریم انسان را به تفکر و تعقل دعوت نموده و ایمان را بر پایه آن میداند و بر همین اساس موضوعاتی که شایسته تفکرند بیان میفرماید. با مطالعه آیات مذکور میتوان پی برد که قرآن، تفکر در چه موضوعاتی را توصیه کرده است.
این موضوعات را میتوان از دیدگاه قرآن به دو بخش کلی تقسیم کرد:
- آیات انفسی (خودشناسی)
- آیات آفاقی (جهان شناسی، تاریخ شناسی و آگاهی از سنن و نظامات الهی)
برخی از مصادیق آن به شرح ذیل نقل میگردد:
- قرآن کریم به اشکال مختلف جایگاه بلند متفکران و دانشمندان را تذکر داده است: (زمر/۹ – مجادله/۱۱)
- انسان را به تفکر در آفرینش و تفکر در خودشان دعوت کرده است: (آل عمران/۱۹۱)
- در بسیاری از آیات، بدون اینکه صریحاً مردم را به تفکر دعوت کند، استدلال عقلی آورده میشود؛ و بدون اینکه اعتبار تعبدی خود را لحاظ کند با منکران احتجاج میکند: (هود/۳۵- انبیاء/۲۲- مومنون/۹۱)
در دهها آیه نشانههای خود را با هدف به تفکر واداشتن مردم بیان مینماید. تعابیری چون : (لعلهم یتفکرون، لعلکم تتفکرون، افلاتتفکرون، لقوم یتفکرون) و یا تعابیری چون: (افلاتعقلون، افلم تکونوا تعقلون، لعلکم تعقلون، ان کنتم تعقلون، لقوم یعقلون، افلایعقلون) که هر یک از آنها چندین بار تکرار شده است.
عناصر و محورهای تفکر و تعقل از دیدگاه قرآن
از دیدگاه قرآن کریم، سه منبع اصلی برای تفکر وجود دارد:
- طبیعت (تفکر و تعقل در طبیعیات عالم)
- تاریخ
- ضمیر انسان.
انسانها به صورت فطری خود قادر به تفکر هستند. با این تفاسیر منطقیها تفکر انسان را دارای دو عنصر اساسی میدانند:
- مواد تفکر (دانسته هایی که انسان از قبل آموخته و میخواهد توسط آنها به مطالب جدیدی دست یابد)
- شکل تفکر( چینش و نظمی که متفکر به دانستههای قبلی خود میدهد تا به طور صحیح به نتیجه برسد)
اصول تفکر و تعقل در قرآن
قرآن کریم آشکارا بر استقلال قوه عقل تاکید و آن را در حکم غربال و وسیله هدایت معرفی میفرماید و آنگاه این «هدایت عقلی» را «هدایت الهی» میداند. اما برای تفکر و تعقل صحیح اصولی مطرح است که عمدهی آن به شرح زیر است:
- اقامه دلیل و برهان روشن: از فحوای آیه شریفه ۱۲۶سوره مبارکه «نحل » چنین مستفاد میشود که پذیرفتن هرادعایی، منوط است به اقامه دلایل روشن.
- پشتوانه علمی: مایه تفکر، علم است و امر به هر چیزی ،امر به مقدمه آن است و چون تفکر بدون علم میسّر نیست، لذاامر به تفکر، خود امر به سرمایه آن (کسب علم ) نیز هست .
- ژرف نگری: تفکر اگر سطحی و پراکنده باشد، فایده واثری بر آن مترتب نیست، ولی اگر مبتنی بر مطالعات وآزمایشها و حسابگریهای دقیق باشد، بسیار مفید خواهد بود.
- دوری از تعصب : حقیقت جویی، منزّه از جزم اندیشی و تعصب کور و جاهلانه است
آفات تفکُّر و تعقُّل از نظر قرآن
قرآن کریم، عقل را مبرّا از خطا و اشتباه ندانسته و آفات آن را مشخص نموده است:
- تکیه بر ظنّ و گمان به جای علم و یقین: یکی از عوامل عمده اشتباهات عقل، پیروی از ظنیات (به جای پیروی از یقینیات ) است.
- پیروی از امیال و هواهای نفسانی : قرآن کریم، امیال وهواهای نفسانی را نیز یکی از عوامل لغزش عقل برمی شمارد.
- شتابزدگی : شتاب و تعجیل ،یکی از لغزشهای اندیشه است.
- سنت گرایی: مشکلی که تمامی پیامبران الهی در امر دعوت با آن مواجه میشده اند، استناد جاهلان به عقاید آباء و اجدادشان بوده است .
- پیروی از اکثریت: تصمیم اکثریت نمی تواند ملاک درستی برای تصمیم گیری باشد.
- شخصیت گرایی : قرآن کریم، همه افراد بشر را به استقلال رای و فکر دعوت میکند و پیروی کورکورانه را موجب شقاوت میداند.