تصمیم گیری و حل مسئله مبتنی بر رایانه ‏

سیستم‌های پشتیبان تصمیم گیری که در سال‌های اخیر مطرح شده است، بخشی از نظام اطلاعات مدیریتی را شکل می دهد. این سیستم‌ها با ماهیت روش های تحلیل، تعریف و حل مسئله در ارتباط است و بیشتر از روش ها و روال پژوهش عملیاتی بهره می گیرد. شبیه سازی، برنامه نویسی ریاضی، روش‌های پیش بینی آینده و… بخشی از گنجینه‌ی سیستم‌های پشتیبان تصمیم گیری را شکل می دهد.

سیستم پشتیبان ایده پردازی تقریباً مفهوم جدیدی است که یونگ به تفصیل آن را تشریح کرده است. سیستم های پشتیبان ایده پردازی با ترکیب ایده‌ها در “موقعیت‌های مسئله دار”  و تعریف مسئله در گیر است. در این موقعیت ها رایانه به مثابه ابزار سازمان دهنده ی فکر و دست کاری کننده معانی و مفاهیم به کار گرفته می شود. ایده پردازی، فرایندهای ذهنی را در بر می گیرد و در تعریف و حل مسایل تصمیم گیری که به الگوریتم های ریاضی و انواع دیگری از روش های گام به گام نیاز ندارد، کاربرد پذیر است.

از آن جا که از منطق در شکل گیری این نوع تفکر استفاده ی زیادی نمی شود، می توان آن را با شهود، برابر فرض کرد. آیزنبرگ گزارش داده است که اظهاریه‌های نمونه گیری از تفکر” چگونگی تفکر مدیران ارشد را نشان می دهد. اظهاریه ها تصریح می کنند که چگونه مدیران ارشد، مسایل مجزا از هم را حل می‌کنند و درشبکه ای از مسایل مرتبط به هم وارد می‌شوند. همچنین، اظهاریه های مزبور، چگونگی استفاده از آن چه که مدیران آن را “شهود سطح بالا” می‌خوانند و در آن الگوهای باز شناسی به سرعت شکل می گیرد و اطلاعات جدید به دست می آید، نشان می دهد، ایده پردازی از مبانی تصمیم گیری در مدیریت است. اما معمولاً اهمیت آن مورد مسامحه قرا رمی گیرد. الگوی مورد اشاره ی آیزنبرگ – ایده پردازی – موضوع پژوهش زیادی در قرن حاضر بوده است.

فرایند حل خلاق مسئله

پیشنهادهای زیادی با توجه به ماهیت فرایند حل مسئله خلاق ارایه شده است. دراین زمینه، دیدگاه والاس وون گاندی حایز اهمیت است.

الگوی چهار مرحله‌ای تفکر خلاق والاس

والاس برای فرایند حل مسئله ی خلاق چهار مرحله فرض کرده است: آمادگی، نهفتگی، روشن سازی (اشراق) و وارسی. مرحله‌ی آمادگی، گردآوری واقعیت‌ها، آگاهی‌ها و ایده‌هایی را که امکان دارد با مسئله‌ی مورد نظر ارتباطی داشته باشد در بر می‌گیرد. مرحله‌ی نهفتگی، مرحله‌ای است که در آن به طور ناخود آگاه اطلاعاتی گرد آوری و اطلاعات پیشین تصحیح می شود. به دنبال مرحله‌ی نهفتگی، آگاهی از روابط جدید و بازشناسی الگوها مقدور می شود. این مرحله که به روشن سازی معروف است، برای کسی که به تفکر خلاق می پردازد اهمیت دارد.

می توان تصور کرد که فقط مرحله‌ی روشن سازی برای خلق راهبردها و راهکارها کافی است. اما چنین تصوری مطلوب نیست. زیرا مراحل گردآوری واقعیت‌ها و نفهتگی بسیار حیاتی است. احتمالاً، در مرحله‌ی نهفتگی که سیری در حالات ناخودآگاه و نیمه آگاه است، راهبردهای متفاوتی شکل می‌گیرد. به هر حال در مرحله‌ی وارسی‌، روشن سازی راهبردها و راهکارها به آزمون گذاشته شده و درباره‌ی پذیرش، رد یا عملی بودن آن ها تصمیم گیری می‌شود. تصمیم گیری را فرد بر پایه ی مفاهیم و نکته  نظر های موجود در ساخت فکری اتخاذ می کند.

الگوی شش مرحله‌ای تفکر خلاق ون گاندی

درمقابل الگوی چهار مرحله‌ای تفکر خلاق والاس، یک الگوی شش مرحله‌ای عملی را ون گاندی ارایه کرده است. مراحل شش گانه ی مورد نظر وی عبارت است از: هدف یابی، واقعیت یابی، مسئله یابی، ایده یابی، راه حل یابی و اعتبار یابی.

هدف یابی به محدود کردن قلمرو مورد تأکید تلاش‌های حل مسئله اطلاق می‌شود. فعالیت بخش واگرایی در مرحله‌ی هدف یابی، با جستجوی رابطه‌ها و سوال‌ها و فرصت‌هایی که نیاز است تا با آن‌ها مواجهه‌ای صورت گیرد، آغاز و سپس از هم گرایی برای گزینش مهم ترین هدف از یک حیطه استفاده می شود. واقعیت یابی، گردآوری همه ی اطلاعات مربوط به مسئله را در بر می گیرد. مسئله یابی هم شامل دستیابی تدریجی به بیان روشنی از یک مسئله است. وقتی از یک حیطه‌ی مبهم، کار مسئله یابی آغاز می‌شود، زواید و موارد نامربوط به مسئله زدوده می‌شود و مسئله خود را نشان می‌دهد.

در مرحله‌ی ایده‌یابی از فنون گوناگون برای دستیابی به شهودهای مربوط به مسئله استفاده می‌شود. در مرحله  راه حل یابی، روش های متفاوتی برای ارزشیابی ایده هایی که در مرحله ی قبل پرورده شده است به کار بسته می شود.

اعتبار یابی با به وجود آوردن و ارزشیابی شیوه‌هایی که به عنوان راه حل نهایی به کار بسته می‌شود ارتباط دارد. هدف نهایی این مرحله استفاده از راه حل‌هایی است که مورد پذیرش کسان دیگر هم باشد. از این رو، این مرحله را می توان مرحله‌ی تأییدیابی هم نامید.

چارچوبی را که ون گاندی ارایه می دهد، راه را برای تدارک و استفاده از ابزارهایی برای حل خلاق مسایل می گشاید. از این رو، الگوی ون گاندی،  الگوی نظری بالقوه ی مطلوبی است که می توان به طور فعال از آن بهره جست.

حل مسئله ی خلاق به کمک رایانه

دهه‌ی حاضر شاهد تولید و تجاری شدن نرم افزارهای ویژۀ کمک به فرایند حل مسئله خلاق است که ون گاندی طراحی کرده است. بخشی از این نرم افزار ها عبارت است از:

متون مبتنی بر سر فصل سازها

 بسته‌ای واژه پرداز مدرن که معمولاً یک روند و سرفصل درونی مشخصی دارند و برای کمک به ساخت فکری کسی که قصد نوشتن مقاله، گزارش، یادداشت و… را دارد، طراحی شده است.

طراحی‌های بصری (دیداری)

تلاش می‌شود با این روش بسیاری از برنامه‌های رایانه ای، رسم طرح های گرافیک، نقشه های ذهنی و طرح های مفهوم نما به طور خودکار در اختیار گرفته شود. این برنامه‌ها برای ارایۀ مطلب در سخنرانی‌ها، تدریس، نشر و… بسیار مفید است. اینس پایریشن و مایندمن دو نمونه از این برنامه‌ها است.

نرم افزار Inspiration یکی از ابزارهای ایده سازی است. این برنامه به فرد کمک می کند تا با صورت نموداری به بارش مغزی و تولید مفهوم بپردازد. هم چنین، برنامه ی حاضر به کاربر کمک می کند تا به آسانی فلوچارت را برای انجام دادن کارها آماده کند و برای طرح ها آرایه ی مناسبی فراهم آورد.

همچنین برنامه MindMap  به کاربر یاری می‌کند تا توان ذهنی خود را برای پدید آوری نقشه های ذهنی به کار گیرد. کار بر به راحتی می تواند طرح‌های ذهنی خود را عوض کند و نتایج آن را به صورت تصویری ببیند.

ایده پردازی

 ایده پرداز Axon یک میز کار بصری دراختیار می گذارد که تعداد زیادی ابزار برای ضبط، پردازش و دستکاری افکار را در بر دارد. ایده پرداز حاضر به تصویر کردن و سازماندهی ایده ها کمک می کند و با کاربر برای پشتیبانی افکار او به تعامل می پردازد.

برنامه‌های طرح سؤال

 برنامه‌های زیادی برای طرح سؤال تدارک شده که از میان آن‌ها برنامه IdeaFisher بسیار ارزنده است. برنامۀ یاد شده حاصل ۱۷ سال تلاش بیش از ۲۰۰ ویراستار و پژوهشگر است. آیدیافیشر به کاربر کمک می کند تا ایده های نوآورانه، راه‌حل‌های خلاق، داستان، نمایشنامه و… را آماده سازد.

کاربست ایده

 آن گاه که فردی ایدۀ خوبی داشته باشد احساس نیاز می کند که آن را به کار ببرد. بسته به اندازه  و گسترۀ طرح، کاربر می تواند از یک بسته ی مدیریت طرح استفاده کند. برای نمونه، بسته Timeline Maker یک بسته مدیریت طرح است.

ارتباطات (اینترنت)

 ارتباطات گستردۀ جهانی، یعنی اینترنت، بزرگ راهی است که سبب می‌شود مردم در ایده‌های یکدیگر سهیم شوند. امکانات فراوان اینترنت امکان برگزاری میز گردهای مجازی را فراهم کرده و جریان ایده سازی و بحث را آسان می‌سازد. از امکانات اینتر نت می‌توان برای برگزاری جلسات بارش فکری، حل مسئله‌، گروه سازی، برنامه‌ریزی و راهبرد و یادگیری متعامل استفاده کرد.

سیستم پشتیبان ایده پردازی به کمک رایانه

درحالی‌که تعداد زیادی بسته‌های رایانه‌ای برای حل خلاق مسایل طراحی شده، اما تنها مقدار اندکی از آن‌ها سیستم‌های پشتیبان ایده پردازی انگاشته شده است. تا به حال تلاش منظم و گسترده ای برای طراحی سیستم های پشتیبان ایده پردازی صورت نگرفته است.

سیستم پشتیبان ایده پردازی، به تازگی طراحی شده و در حال آزمایش است. این نسخه بر اساس دیدگاه ون گاندی درباره فرایند حل خلاق مسایل، آماده و به این منظور، یک فرایند هفت مرحله‌ای به شرح زیر اقتباس شده است: تعیین مسئله، واقعیت یابی، تعریف مسئله، ایده سازی، اصلاح و تلطیف ایده ها، ارزشیابی و اجرا یا کاربست.

بسته رایانه‌ای پشتیبان ایده پردازی تحت مایکروسافت ویندوز ۹۵ اجرا می شود و همه ویژگی‌های معمول مانند ذخیره سازی، بار کردن، برش، چاپ و… را دارا است . هر گونه امکاناتی که رایانه در اختیار دیگر بسته ها می گذارد، برای بسته پشتیبان ایده پردازی هم قابل تعمیم و کاربرد پذیر است.

سیستم پشتیبان تصمیم گیری خلاق شامل رویه‌های پیچیده‌ای است که می‌تواند به تحریک تفکرات افراد یاری کند. بسته سیستم پشتیبان دارای پایگاه داده (داده پی)، تصاویر دیداری، و محرکات لازم شنیداری است. پایگاه‌های داده با استفاده از قیاس‌ها در ارتباط است تا به تحریک ایده سازی کمک کند. همه پایگاه‌های داده را می‌توان  روز آمد کرد. به هر روی بسته‌ی رایانه‌ای سیستم پشتیبان تصمیم‌گیری خلاق، هر گونه امکاناتی را در اختیار کاربر قرار می‌دهد.

چگونه سیستم پشتیبان تصمیم گیری خلاق به تصمیم گیرندگان یاری می‌کند؟

سازمان ها پیوسته با مسایل جدید و شرایطی تازه روبرو می‌شوند که نیاز به فعالیت های نوآورانه دارند. متأسفانه این گونه فعالیت ها دست مایه‌ی بسیاری از تهدیدها می‌شود. پارتر و گاندری پنج نمونه از عوامل تهدید کننده ی نتایج نوآوری را مشخص کرده‌اند.

این تهدیدها که نتیجه‌ی عملکرد مردم و سازمان‌ها است، عبارت است از: تشخیص اشتباه مسئله، قضاوت سریع دربارۀ ایده‌ها، اکتفا کردن تنها به یک ایدۀ خوب، استفاده از افراد ناکارا برای کاربست ایده‌ها و شکست در به چالش گذاشتن ایده‌ها.

منابع

1. Isengerg, d. J.) 1984, Field Research on Managerial American Management Association, ISBN 0-8144-2359-0. Prather, C. W. and Gundry, L. 1996 (Blue prints for Innovation,
2. System”, Management Decision, Vol. 36 , No. 2, pp. 111-116
3. (Proctor, T.) 1998 (, “ idea Processing Support Problem solving, Van No strand Reinhold, New York, NY)
4. Van Gundy, A. B.) 1988 (Techniques of Structured Wallas, G) 1926 (Art of Thought, Harcourt Brace, New York, NY.
5. Support and Idea Processing system, W. C. Brown, Dubuque, 1A. (Young, L. f. )1989 Decision.