خانه / منابع / مقاله / نگرش اسلام به علم در آیات  و روایات

نگرش اسلام به علم در آیات  و روایات

وقتی می‌گوییم : استاد به شاگرد «علم» می‌آموزد، یعنی چه چیز را می‌آموزد؟

  • الفاظ و عبارات درس
  • ذهنیات مولف
  • حقایق هستی

به سؤال زیر نیز دقّت کنید :

فرق بین علم واقعی و توهّم علم چیست؟

( جملاتی مانند : واقعاً؟! مطمئن هستی؟! دقّت کن!، به چه دلیل گفته می‌شوند؟ )

مجموعه زیر، نمونه‌ای از آیات و روایات مربوط به علم است. به نظر شما گوینده این جملات چه نگرشی نسبت به علم و ادراک دارد؟

بعد از مطالعه بفرمایید بر اساس این آیات و روایات، چه پاسخی به سوالات فوق داده است؟!

الف. جدول آیات

 

سوره

آیه

متن

ترجمه تفسیری

عنکبوت

۴۹

وَ مَا کُنت تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن کِتَبٍ وَ لا تخُطهُ بِیمِینِک إِذاً لارْتَاب الْمُبْطِلُونَ‏،

بَلْ هُوَ ءَایت بَینَتٌ فى صدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ 

 

تو قبل از قرآن نه اهل خواندن بودی و نه اهل نوشتن، که اگر چنین ‌بود کسانی که درصدد تکذیب تو هستند قطعاً شک می‌کردند.

قرآن الفاظ و عباراتی که روی کاغذ نوشته شده باشد نیست، حقیقت قرآن ادراکات شفافی است که خدا را نشان می‌دهد و درون کسانی جای دارد که علم الهی را یافته‌اند.

فاطر

۲۸

إِنَّمَا یخْشى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُا

 

از بین کسانی که به خدا عقیده دارند فقط اهل دانش و آگاهی هستند که با تمام وجود به او توجّه دارند و عظمت او را می‌یابند.

حج

۴۶

أَ فَلَمْ یسِیرُوا فى الأَرْضِ فَتَکُونَ لهَُمْ قُلُوبٌ یعْقِلُونَ بهَا أَوْ ءَاذَانٌ یسمَعُونَ بهَا فَإِنهَا لا تَعْمَى الأَبْصرُ وَ لَکِن تَعْمَى الْقُلُوب الَّتى فى الصدُورِ

چرا به مطالعه و تحقیق در گرداگرد زمین نپرداختند تا فهم و شعورشان به کار بیفتد و خودشان بتوانند حقایق را به‌دست بیاورند یا بتوانند دست آورد‌های دیگران را بفهمند.

فقط تماشا کردن انسان را به نتیجه نمی‌رساند بلکه مطالعه و تحقیق لازم است چرا که آنچه اگر از کار بیفتد گمراهی می‌آورد چشم ظاهری نیست بلکه فهم و ادراک است.

ق

۳۷

إِنَّ فى ذَلِک لَذِکرَى لِمَن کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السمْعَ وَ هُوَ شهِیدٌ

 

در آنچه گفته شد نکات اساسی وجود دارد؛ البته برای کسی که قدرت استنباط دارد و می‌تواند حقایق را خود استخراج کند، یا برای کسی که می‌تواند استنباط دیگران را بفهمد و به آنها عمل کند.

 

انفال

۲۹

یا أَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا إِن تَتَّقُوا اللَّهَ یجْعَل لَّکُمْ فُرْقَاناً.

ای کسانی که به خدا عقیده دارید، اگر خود را در برابر خداوند هیچ ببینید او به شما قدرت تشخیص درست و غلط را خواهد داد.

اعراف

۱۸۵

أَ وَ لَمْ ینظرُوا فى مَلَکُوتِ السمَوَتِ وَ الأَرْضِ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِن شىْ‏ءٍ .

 

چرا به سرچشمه‌های خلقت آسمان‌ها و زمین و دیگر موجودات دقّت نکردند؟

انعام

۷۵

کَذَلِک نُرِى إِبْرَهِیمَ مَلَکُوت السمَوَتِ وَ الأَرْضِ وَ لِیکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ‏.

این‌گونه ما سرچشمه‌های وجودی آسمان‌ها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم تا از کسانی بشود که حقایق را بطور شفّاف و روشن ادراک می‌کنند.

بقره

۲۶۰

إِذْ قَالَ إِبْرَهِیمُ رَب أَرِنى کیف تُحْىِ الْمَوْتى  قَالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِن  قَالَ بَلى وَ لَکِن لِّیطمَئنَّ قَلْبى.‏

 

دقت کن در آن صحنه‌ای که ابراهیم به خداوند عرضه داشت : خدایا به من نشان بده چگونه مردگان را زنده می‌کنی! خداوند گفت : مگر باور نداری؟! ابراهیم عرض کرد : چرا باور دارم ولی می‌خواهم لمس کنم و در درون خود بیابم.

عنکبوت

۲۰

قُلْ سِیرُوا فى الأَرْضِ فَانظرُوا کیف بَدَأَ الْخَلْقَ .

 

ای پیامبر به اینها بگو اطراف واکناف زمین را بررسی کنند وخوب دقّت کنند تا بیابند که خداوند چگونه خلقت را آغاز کرده است؟

تحلیل و بررسی:

در آیات فوق مفاهیم زیر با یکدیگر مرتبط شده‌اند :

آیات + صدور+ اوتوالعلم

خشیت + علماء

سیر فی الارض+ قلب + عقل+ عمی‌+ صدور

ذکری + قلب + استماع

تقوی + فرقان

نظر + ملکوت

ملکوت + یقین

ارائه + ایمان + اطمینان + قلب

سیر فی الارض + بدء الخلق

ارتباطاتی که بین مفاهیم فوق برقرار شده است عبارتند از :

  1. علم، الفاظ و عبارات نیست بلکه حقایقی است که در نفس لمس و احساس شوند.
  2. علم، احساس عظمت خداوند و توجّه با تمام وجود به مبدأ هستی است.
  3. برای دست‌یابی به علم باید به مشاهده و تحلیل پرداخت و آنچه مهم است دست‌یابی به تحلیل‌هاست که در نتیجه آن لمس و احساس واقعیات در نفس ایجاد می‌شود.
  4. دست یابی به حقایق وقتی صورت می‌پذیرد که فرد قدرت استنباط و یا تحلیل داشته باشد.
  5. قدرت تشخیص و ارزیابی وقتی به‌دست می‌آید که فرد با مبدأ هستی ارتباط روحی برقرار کند و فقر خود و غنای او را لمس نماید.
  6. در تحلیل و بررسی باید به دنبال سرچشمه‌های خلقت بود.
  7. دست یابی به سرچشمه‌های خلقت، علم و آگاهی شفّاف را ایجاد می‌کند.
  8. برای رسیدن به علم و آگاهی شفاف، باید جریان خلق کردن را تجربه کرد و با تمام وجود احساس نمود.

ب. جدول روایات:

در این قسمت برخی از روایات مربوط به علم و علم آموزی ارائه می‌گردد:

شماره

متن

ترجمه تفسیری

منبع

۱

 قال رسول الله صلی الله علیه و آله :

ما العِلْمُ اِلّا مَا حَوَاهُ الصَّدْرُ.

علمی ‌واقعی و مفید است که در درون انسان لمس شود و فقط ذهنی نباشد.

بحارالانوار

ج ۷۴

ص ۱۶۸

۲

قال امیرالمومنین علیه‌السلام :

هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِیقَهْ الْبَصِیرهْ

با برقرار کردن ارتباط بین روح و  سرچشمه‌های خلقت، علم و آگاهی به سوی آنها سرازیر شده است.

بحارالانوار

ج۲۳ ص۴۴

۳

قال امیرالمومنین علیه‌السلام :

الْعِلْمُ عِلْمَانِ مَطْبُوعٌ وَ مَسْمُوعٌ وَ لَا ینْفَعُ الْمَسْمُوعُ إِذَا لَمْ یکُنِ الْمَطْبُوعُ.

علم دو گونه است : علمی ‌که در قلب و روح احساس می‌‌شود و علمی ‌که فقط شنیده شده است و در ذهن جای دارد. اگر علم به درون نفوذ نکند فایده ندارد.

بحارالانوار ج ۷۵

ص ۸۰

۴

قال امیرالمومنین علیه‌السلام :

اعْقِلُوا الْخَبَرَ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ عَقْلَ رِعَایه لَاعَقْلَ رِوَایهْ فَإِنَّ رُوَاه  الْعِلْمِ کَثِیرٌ وَ رُعَاتَهُ قَلِیلٌ.

وقتی مطلبی را می‌شنوید آن‌را تحلیل کنید و جوانبش را بررسی نمایید، نه اینکه فقط شنونده باشید و به ذهن بسپارید. افرادی که مطالب را حفظ می‌کنند زیادند امّا افرادی که مطالب را تحلیل می‌کنند کم‌‌اند.

کافی

ج ۱

ص ۱۷

۵

قال الباقر علیه‌السلام :

الْعِلْمُ مَقْرُونٌ إِلَى الْعَمَلِ فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ وَ مَنْ عَمِلَ عَلِمَ وَ الْعِلْم. ُ یهْتِفُ بِالْعَمَلِ فَإِنْ أَجَابَهُ وَ إِلَّا ارْتَحَلَ عَنْهُ .

علم با عمل همراه است. هر کس علمی ‌را آموخت باید به آن عمل کند والا علم خود را از دست خواهد داد.

کافی

ج ۱

ص ۴۴

۶

قال الرضا علیه السلام  :

قال لقمان الحکیم :

لا تَتَعَلَّمْ العِلْمَ مِمَّنْ لَمْ ینْتَفِعْ بِهِ فَاِنَّ مَنْ لَمْ ینَفْعْهُ ُعِلْمُهُ لا ینْفَعْکَ

علم را از کسی که نتوانسته است در زندگی خود از آن استفاده کند فرا نگیر که علم او برای تو نیز فایده‌ای نخواهد داشت.

بحارالانوار ج ۲

ص ۹۹

جملات این روایات همگی صراحت دارند که :

علم، تصویر موضوعات در ذهن نیست بلکه احساس و دریافت درونی حقایق است.

علم، شنیدن مطالب و به خاطر سپردن آن نیست بلکه شکافتن مطالب و تشخیص ارتباط آن با زندگی و نحوه استفاده از آن در عمل است.

نتیجه:

  1. علم و آگاهی از نظر اسلام عبارت است از:

اتحاد روحی با وجود اشیاء، نه فقط صورت ذهنی آنها، بلکه با سرچشمه‌های وجودی آنها، که هر چه روح به سرچشمه‌های وجودی نزدیک‌تر شود علم او عمق و شفافیت بیشتری خواهد داشت.

اگر ارتباط روح فقط با صور ذهنی و لایه وجود ذهنی اشیاء باشد و به لایه‌های برتر نفوذ نکند، آنچه به‌دست می‌آید خیالی بیش نیست و فقط یک وجود حافظه‌ای خواهد داشت.

  1. ۲٫ علم آموزی طبق نگرش اسلام عبارت است از:

حرکت دادن روح به سوی ارتباط با لایه‌های مافوقِ ماده و ذهن و اتصال به مبدأ وجودی اشیاء

مطلب پیشنهادی

تدریس چیست؟

تدریس چیست؟ (بررسی ماهیت تدریس)

شناخت فعل و انفعالاتی که در یک تدریس صحیح صورت می‌پذیرد. 

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *