وقتی میگوییم : استاد به شاگرد «علم» میآموزد، یعنی چه چیز را میآموزد؟
- الفاظ و عبارات درس
- ذهنیات مولف
- حقایق هستی
به سؤال زیر نیز دقّت کنید :
فرق بین علم واقعی و توهّم علم چیست؟
( جملاتی مانند : واقعاً؟! مطمئن هستی؟! دقّت کن!، به چه دلیل گفته میشوند؟ )
مجموعه زیر، نمونهای از آیات و روایات مربوط به علم است. به نظر شما گوینده این جملات چه نگرشی نسبت به علم و ادراک دارد؟
بعد از مطالعه بفرمایید بر اساس این آیات و روایات، چه پاسخی به سوالات فوق داده است؟!
الف. جدول آیات
سوره |
آیه |
متن |
ترجمه تفسیری |
عنکبوت |
۴۹ |
وَ مَا کُنت تَتْلُوا مِن قَبْلِهِ مِن کِتَبٍ وَ لا تخُطهُ بِیمِینِک إِذاً لارْتَاب الْمُبْطِلُونَ، بَلْ هُوَ ءَایت بَینَتٌ فى صدُورِ الَّذِینَ أُوتُوا الْعِلْمَ
|
تو قبل از قرآن نه اهل خواندن بودی و نه اهل نوشتن، که اگر چنین بود کسانی که درصدد تکذیب تو هستند قطعاً شک میکردند. قرآن الفاظ و عباراتی که روی کاغذ نوشته شده باشد نیست، حقیقت قرآن ادراکات شفافی است که خدا را نشان میدهد و درون کسانی جای دارد که علم الهی را یافتهاند. |
فاطر |
۲۸ |
إِنَّمَا یخْشى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَؤُا
|
از بین کسانی که به خدا عقیده دارند فقط اهل دانش و آگاهی هستند که با تمام وجود به او توجّه دارند و عظمت او را مییابند. |
حج |
۴۶ |
أَ فَلَمْ یسِیرُوا فى الأَرْضِ فَتَکُونَ لهَُمْ قُلُوبٌ یعْقِلُونَ بهَا أَوْ ءَاذَانٌ یسمَعُونَ بهَا فَإِنهَا لا تَعْمَى الأَبْصرُ وَ لَکِن تَعْمَى الْقُلُوب الَّتى فى الصدُورِ |
چرا به مطالعه و تحقیق در گرداگرد زمین نپرداختند تا فهم و شعورشان به کار بیفتد و خودشان بتوانند حقایق را بهدست بیاورند یا بتوانند دست آوردهای دیگران را بفهمند. فقط تماشا کردن انسان را به نتیجه نمیرساند بلکه مطالعه و تحقیق لازم است چرا که آنچه اگر از کار بیفتد گمراهی میآورد چشم ظاهری نیست بلکه فهم و ادراک است. |
ق |
۳۷ |
إِنَّ فى ذَلِک لَذِکرَى لِمَن کانَ لَهُ قَلْبٌ أَوْ أَلْقَى السمْعَ وَ هُوَ شهِیدٌ
|
در آنچه گفته شد نکات اساسی وجود دارد؛ البته برای کسی که قدرت استنباط دارد و میتواند حقایق را خود استخراج کند، یا برای کسی که میتواند استنباط دیگران را بفهمد و به آنها عمل کند. |
انفال |
۲۹ |
یا أَیهَا الَّذِینَ ءَامَنُوا إِن تَتَّقُوا اللَّهَ یجْعَل لَّکُمْ فُرْقَاناً. |
ای کسانی که به خدا عقیده دارید، اگر خود را در برابر خداوند هیچ ببینید او به شما قدرت تشخیص درست و غلط را خواهد داد. |
اعراف |
۱۸۵ |
أَ وَ لَمْ ینظرُوا فى مَلَکُوتِ السمَوَتِ وَ الأَرْضِ وَ مَا خَلَقَ اللَّهُ مِن شىْءٍ .
|
چرا به سرچشمههای خلقت آسمانها و زمین و دیگر موجودات دقّت نکردند؟ |
انعام |
۷۵ |
کَذَلِک نُرِى إِبْرَهِیمَ مَلَکُوت السمَوَتِ وَ الأَرْضِ وَ لِیکُونَ مِنَ الْمُوقِنِینَ. |
اینگونه ما سرچشمههای وجودی آسمانها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم تا از کسانی بشود که حقایق را بطور شفّاف و روشن ادراک میکنند. |
بقره |
۲۶۰ |
إِذْ قَالَ إِبْرَهِیمُ رَب أَرِنى کیف تُحْىِ الْمَوْتى قَالَ أَ وَ لَمْ تُؤْمِن قَالَ بَلى وَ لَکِن لِّیطمَئنَّ قَلْبى.
|
دقت کن در آن صحنهای که ابراهیم به خداوند عرضه داشت : خدایا به من نشان بده چگونه مردگان را زنده میکنی! خداوند گفت : مگر باور نداری؟! ابراهیم عرض کرد : چرا باور دارم ولی میخواهم لمس کنم و در درون خود بیابم. |
عنکبوت |
۲۰ |
قُلْ سِیرُوا فى الأَرْضِ فَانظرُوا کیف بَدَأَ الْخَلْقَ .
|
ای پیامبر به اینها بگو اطراف واکناف زمین را بررسی کنند وخوب دقّت کنند تا بیابند که خداوند چگونه خلقت را آغاز کرده است؟ |
تحلیل و بررسی:
در آیات فوق مفاهیم زیر با یکدیگر مرتبط شدهاند :
آیات + صدور+ اوتوالعلم
خشیت + علماء
سیر فی الارض+ قلب + عقل+ عمی+ صدور
ذکری + قلب + استماع
تقوی + فرقان
نظر + ملکوت
ملکوت + یقین
ارائه + ایمان + اطمینان + قلب
سیر فی الارض + بدء الخلق
ارتباطاتی که بین مفاهیم فوق برقرار شده است عبارتند از :
- علم، الفاظ و عبارات نیست بلکه حقایقی است که در نفس لمس و احساس شوند.
- علم، احساس عظمت خداوند و توجّه با تمام وجود به مبدأ هستی است.
- برای دستیابی به علم باید به مشاهده و تحلیل پرداخت و آنچه مهم است دستیابی به تحلیلهاست که در نتیجه آن لمس و احساس واقعیات در نفس ایجاد میشود.
- دست یابی به حقایق وقتی صورت میپذیرد که فرد قدرت استنباط و یا تحلیل داشته باشد.
- قدرت تشخیص و ارزیابی وقتی بهدست میآید که فرد با مبدأ هستی ارتباط روحی برقرار کند و فقر خود و غنای او را لمس نماید.
- در تحلیل و بررسی باید به دنبال سرچشمههای خلقت بود.
- دست یابی به سرچشمههای خلقت، علم و آگاهی شفّاف را ایجاد میکند.
- برای رسیدن به علم و آگاهی شفاف، باید جریان خلق کردن را تجربه کرد و با تمام وجود احساس نمود.
ب. جدول روایات:
در این قسمت برخی از روایات مربوط به علم و علم آموزی ارائه میگردد:
شماره |
متن |
ترجمه تفسیری |
منبع |
۱ |
قال رسول الله صلی الله علیه و آله : ما العِلْمُ اِلّا مَا حَوَاهُ الصَّدْرُ. |
علمی واقعی و مفید است که در درون انسان لمس شود و فقط ذهنی نباشد. |
بحارالانوار ج ۷۴ ص ۱۶۸ |
۲ |
قال امیرالمومنین علیهالسلام : هَجَمَ بِهِمُ الْعِلْمُ عَلَى حَقِیقَهْ الْبَصِیرهْ |
با برقرار کردن ارتباط بین روح و سرچشمههای خلقت، علم و آگاهی به سوی آنها سرازیر شده است. |
بحارالانوار ج۲۳ ص۴۴ |
۳ |
قال امیرالمومنین علیهالسلام : الْعِلْمُ عِلْمَانِ مَطْبُوعٌ وَ مَسْمُوعٌ وَ لَا ینْفَعُ الْمَسْمُوعُ إِذَا لَمْ یکُنِ الْمَطْبُوعُ. |
علم دو گونه است : علمی که در قلب و روح احساس میشود و علمی که فقط شنیده شده است و در ذهن جای دارد. اگر علم به درون نفوذ نکند فایده ندارد. |
بحارالانوار ج ۷۵ ص ۸۰ |
۴ |
قال امیرالمومنین علیهالسلام : اعْقِلُوا الْخَبَرَ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ عَقْلَ رِعَایه لَاعَقْلَ رِوَایهْ فَإِنَّ رُوَاه الْعِلْمِ کَثِیرٌ وَ رُعَاتَهُ قَلِیلٌ. |
وقتی مطلبی را میشنوید آنرا تحلیل کنید و جوانبش را بررسی نمایید، نه اینکه فقط شنونده باشید و به ذهن بسپارید. افرادی که مطالب را حفظ میکنند زیادند امّا افرادی که مطالب را تحلیل میکنند کماند. |
کافی ج ۱ ص ۱۷ |
۵ |
قال الباقر علیهالسلام : الْعِلْمُ مَقْرُونٌ إِلَى الْعَمَلِ فَمَنْ عَلِمَ عَمِلَ وَ مَنْ عَمِلَ عَلِمَ وَ الْعِلْم. ُ یهْتِفُ بِالْعَمَلِ فَإِنْ أَجَابَهُ وَ إِلَّا ارْتَحَلَ عَنْهُ . |
علم با عمل همراه است. هر کس علمی را آموخت باید به آن عمل کند والا علم خود را از دست خواهد داد. |
کافی ج ۱ ص ۴۴ |
۶ |
قال الرضا علیه السلام : قال لقمان الحکیم : لا تَتَعَلَّمْ العِلْمَ مِمَّنْ لَمْ ینْتَفِعْ بِهِ فَاِنَّ مَنْ لَمْ ینَفْعْهُ ُعِلْمُهُ لا ینْفَعْکَ |
علم را از کسی که نتوانسته است در زندگی خود از آن استفاده کند فرا نگیر که علم او برای تو نیز فایدهای نخواهد داشت. |
بحارالانوار ج ۲ ص ۹۹ |
جملات این روایات همگی صراحت دارند که :
علم، تصویر موضوعات در ذهن نیست بلکه احساس و دریافت درونی حقایق است.
علم، شنیدن مطالب و به خاطر سپردن آن نیست بلکه شکافتن مطالب و تشخیص ارتباط آن با زندگی و نحوه استفاده از آن در عمل است.
نتیجه:
- علم و آگاهی از نظر اسلام عبارت است از:
اتحاد روحی با وجود اشیاء، نه فقط صورت ذهنی آنها، بلکه با سرچشمههای وجودی آنها، که هر چه روح به سرچشمههای وجودی نزدیکتر شود علم او عمق و شفافیت بیشتری خواهد داشت.
اگر ارتباط روح فقط با صور ذهنی و لایه وجود ذهنی اشیاء باشد و به لایههای برتر نفوذ نکند، آنچه بهدست میآید خیالی بیش نیست و فقط یک وجود حافظهای خواهد داشت.
- ۲٫ علم آموزی طبق نگرش اسلام عبارت است از:
حرکت دادن روح به سوی ارتباط با لایههای مافوقِ ماده و ذهن و اتصال به مبدأ وجودی اشیاء