علم چیست؟

با توجّه به اینکه تدریس یک فعالیت عملی است و هر فعالیت عملی تابع تصمیمات فکری و ذهنی است و هر تصمیم فکری و ذهنی تابع نوع نگرش و نحوه دید نسبت به موضوعات و مطالب است، به نظر شما آیا لازم است که یک مدرس مفاهیمی ‌مانند: تدریس، یادگیری، علم و فهم، رفتار و عمل را دقیق و جامع بداند؟

اگر پاسخ شما مثبت است دنباله مطلب را مطالعه کنید! در این یادداشت که اولین قدم در تحلیل و بررسی مدل آموزش پنج بعدی است، می‌خواهیم با ماهیت علم آشنا شویم.

 

• موضوع: بررسی ماهیت “علم”
• هدف: دست‌یابی به شاخصه‌های علم و فرق آن با توهّم
• نقطه شروع: تفکّر درباره سؤال زیر:

وقتی می‌گوییم استاد به شاگرد “علم” می‌آموزد، یعنی چه چیز را می‌آموزد؟

• الفاظ و عبارات درس
• ذهنیات مؤلف
• حقایق هستی

تمام فعالیت مدرس و علم آموز دارای یک نقطه‌ی مرکزی است و آن ” علم ” است. استاد و شاگرد به‌دنبال علم هستند، یکی انتقال علم و دیگری دریافت علم.  از سوی دیگر بسیار شنیده‌ایم که می‌گویند : این مطلب به درد نمی‌خورد، خیالات است، واقعیت ندارد.

در این قسمت می‌خواهیم بیابیم که : علم چیست؟ و چگونه می‌توان علم را از میان خیالات و توهّمات تشخیص داد؟ نظر شما چیست؟

تعریف لغوی و اصطلاحی علم

الف –  تعریف اجمالی لغت‌نامه‌ای:

• علم یعنی : دانستن، آگاهی، ادراک، معرفت. (لغت نامه دهخدا)
• علم نقیض جهل است. ( لغت نامه لسان العرب)
• علم یعنی ادراک حقیقت یک چیز. (مفردات راغب، ص۳۵۵)

ب-  تعریف اصطلاحی:

منطق‌دانان در تعاریف “علم” چنین آورده‌اند :

«علم، پدید آمدن حقایق و اطلاعاتی از اشیاء در ذهن است.» (شرح مواقف، ج۱، ص۶۹)

تعریف فوق از سه جزء تشکیل شده است که هر کدام نیازمند تشریح و تفسیر هستند :

1. ذهن
2. پدید آمدن در ذهن
3. حقیقت

 

ذهن چیست؟

۱و۲٫ تعریف ذهن و پدید آمدن در ذهن:

پیش نیاز:

الف. پیش نیاز هستی شناسانه:

کل هستی از یک طیف پیوسته وجودی تشکیل شده است که هر لایه آن ضعیف شده لایه مافوق است، درست مانند تشعشعات نورانی که از یک منبع نور ساطع می‌شوند. هر لایه بر اساس شدت وجود و نور خود، منشاء بروز و ظهور موجوداتی می‌شود.

هستی مخروطی است که از یک وجود بسیط وبا شدت بینهایت آغاز می‌شود وبا محدود شدن و ترکیب پیدا کردن، تضعیف می‌گردد و کثرت می‌یابد. هر لایه وجودی  تجلّی و ظهور لایه مافوق خود است. از هر لایه وجودی، عالَمی ‌خاص انتزاع می‌شود که دارای آثار و خصوصیات منحصر به فرد خود است.

ب. پیش نیاز انسان شناسانه:

روح انسان جلوه یکی از لایه‌های عالم وجود است. شدت وجودی آن به اندازه‌ای است که محدود به زمان و مکان نیست، محدود به صورت و شکل نیست و با وجود وابستگی به بدن و ماده، با موطن و لایه اصلی وجودی خود مرتبط است و می‌تواند با منشاء تنازل و تجلّی اشیاء و موجودات مادی اتّحاد وجودی برقرار کند. (قدرت ادراک کلیات و معقولات ثانویه را دارد.) روح می‌تواند موجودات لایه‌های زیرین خود را خلق کند و علت برای پیدایش آنها بشود. (قدرت اراده و خلق کردن دارد.)

نتیجه پیش نیاز

ذهن، قدرت و توانایی روح برای اتحاد با طیف‌هایی از وجود اشیاء است.

ذهن، نمود و تجلّی روح و به عبارت دیگر مرتبه‌ای نازل از روح است. آنچه به عنوان “ذهن” شناخته می‌شود اسمی ‌است برای دو لایه از طیف وجودی روح:

1. خیال:

شدت وجودی این لایه از هستی به اندازه‌ای است که محدود به زمان و مکان نیست امّا محدود به شکل و صورت است. قدرت دریافت، تغییر و تبدیل صور را دارد. (می‌تواند ثبت کند، تجزیه کند، مقایسه کند، ترکیب کند و صور جدید ایجاد نماید.)

2. عقل:

شدت وجودی در این لایه از هستی برابر با شدت وجودی خود روح است. این نمود از روح، قدرت روح برای اتحاد با موجودات کلّی و سرچشمه‌های پیدایش مخلوقات است. (انتزاع کلیات و تولید معقولات)

بنابراین «حصول در ذهن» عبارت است از :

اتحاد وجودی روح با لایه‌های دوگانه فوق از طیف وجودی اشیاء ؛ که اگر با لایه خیال ارتباط برقرار کند تصوّرات تولید می‌شوند و اگر با لایه عقلانی ارتباط برقرار کند تصدیقات تولید می‌شوند.

اتحاد روح با وجود شیء، علم حضوری است و تمایل روح برای نزدیک کردن این احساس به محدودیت‌های عالم ماده که با آنها مانوس شده است، سبب تنازل و ارتباط با لایه‌ای ضعیف‌‌تر از طیف وجودی شیء می‌شود که علم حصولی را به وجود می‌آورد.

3. تعریف حقیقت:

پیش نیازهای هستی شناسانه و انسان شناسانه‌ای که در بحث قبل مطرح شد زمینه لازم برای بررسی مفهوم “حقیقت” را نیز فراهم ساخت.

تعریف حقیقت برای کسانی که در فضای علمی ‌فعالیت دارند از اهمیتی فوق العاده برخوردار است. تمام هدف یک استاد و یک شاگردِ واقعی، رسیدن به حقایق است. تعریف حقیقت بر اساس فلسفه متعالی اسلام عبارت است از :

«مطابقت محتوای ذهن با خارج از ذهن»

نتیجه‌گیری نهایی برای دست‌یابی به تعریف «علم»:

بر همین اساس، ” توهّم ” عبارت است از:

صورت سازی ذهن بدون اینکه این صور دارای تجلی و تنازل عینی باشند. که در این صورت بیش از آثار ذهنی دارای اثر دیگری نخواهند بود و تنها به درد یک زندگی خیالی خواهند خورد.