طراحی مدل آموزشی در ۸ مرحله

دکتر محرم آقازاده
دکتری برنامه ریزی درسی از دانشگاه تربیت معلم
صفحه اختصاصی   مقالات در نورمگز   فهرست آثار از کتابخانه ملی   دریافت رزومه کامل 

طراحی آموزش، طرح اولیه ایجاد یک تجربه یا عرضه‌ی مواد یادگیری به گروه مخاطب خاص یا عام است. طراحی آموزشی، یک طرح تفصیلی بررسی آن چه انجام خواهید داد است.

در نوشته‌ی حاضر یک الگوی هشت گامی برای طراحی یک موقعیت یا شرایط که بتواند نیازهای مخاطبان را بر آورده سازد ارائه می گردد.

گام های هشت گانه طراحی مدل آموزشی

گام ۱ : تعریف مقصد آموزش و گروه مخاطب / هدف

نخستین گام طراحی آموزش داشتن چشم اندازی روشن از نیازی است که باید آموزش برآورده سازد. برای بسیاری از آموزش ها مقاصد و مخاطبان مشخص اند- انی کار از سوی سرمایه گذاران یا تصمیم سازان و اشخاص ذینفع انجام می پذیرد. در غیر این صورت لازم است نیازها را شناسایی کنید و انتظارات مورد نظر را از سازمان و اعضا معین سازید.

آن گاه که فهم روشنی از مقصد آموزش و گروه مخاطب به دست آوردید آن را بنویسید ، سپس از آن چه نوشته اید برای ارتقای برنامه ی خود و افزایش میزان مشارکت افراد کمک بگیرید.

گام ۲ : تعیین نیازهای شرکت کنندگان / مخاطبان

نیازهای ویژه‌ی شرکت کنندگان در آموزش ، بر روی تدوین فعالیت های یادگیری اثر خواهد گذاشت و راهنمایی برای انتخاب فعالیت ها و راهبردهای آموزش خواهد بود. هر اندازه آگاهی نسبت به شرکت کنندگان در آموزش بیشتر باشد، احتمال طراحی رخ دادهای آموزشی معنا دار برای یادگیرندگان بالا خواهد رفت.

شیوه های مختلفی برای آگاهی از نیازها وانتظارات شرکت کنندگان در آموزش وجود دارد:

• درخواست از شرکت کنندگان برای تکمیل فرم های اطلاعاتی همراه با فرم ثبت نام، درباره ی خود.
  این کار کمک می کند اطلاعات کلی درباره ی شرکت کنندگان به دست آید.
• با استفاده از تلفن می توان بررسی ساده ای را در نمونه ای محدود انجام داد. این کار به گردآوری اطلاعات تفصیلی کمک می کند.

بررسی و بازبینی فرم های ارزشیابی و بازخورد مربوط به آموزش های گذشته اطلاعاتی که درباره ی شرکت کنندگان در آموزش گردآوری خواهید کرد شامل موارد زیر است:

1. وظایف ونقش های جاری
2. آموزش های پیشین مربوطه
3. دلایل شرکت در دوره
4. نیازها و انتظارات خاص

گام ۳ : توصیف اهداف کلی وعینی آموزش

پس از سنجش نیازها و انتظارات شرکت کنندگان، زمینه برای تعریف اهداف کلی و عینی آموزش فراهم می آید. اهداف کلی و عینی تعریف شده‌ی روشن، معیارهای زیر را به دست می دهد:

• روشن سازی بازده های مورد انتظار
• انتخاب محتوای آموزش
• برنامه ریزی فعالیت های آموزشی ویژه
• طراحی روند ارزشیابی
• ارائه‌ی مقاصد برنامه به مخاطبان یا شرکت‌کنندگان در آموزش و سایرین (نظیر سرپرستان و مجریان برنامه ).
• ایجاد اطمینان دراین باره که آموزش واقع گرایانه و متناسب با مقاصد مورد نظر است.
• هدف کلی آموزش باید گسترده باشد و مخاطبان و تغییرات مورد انتظار در رفتار مخاطبان را نشانه بگیرد.

نمونه یک هدف کلی

افزایش آگاهی نسبت به روند تجارت جهانی نفت در بین کارشناسان ارشد شرکت ملی نفت ایران

اهداف عینی بسیار ویژه اند و نشان دهنده ی مسیر تحقق هدف کلی آموزش‌اند. تا آن جا که امکان دارد اهداف عینی را باید به صورت ویژه تعریف کرد. در تعریف هدف عینی باید روشن باشد که تحت چه شرایطی ، در چه محدوده ی زمانی ای و به چه میزان تغییر یابد در رفتار شرکت کنندگان در آموزش پدید آید.

دو نمونه از اهداف عینی

1. درپایان یک دوره ی سه هفته ای ویژه ی پودمان نویسی ، شرکت کنندگان قادر خواهند بود یک دوره ی آموزش پودمانی طراحی کنند.

2. پس از دوره ی آموزش کارگاهی دوهفته ای، شرکت کنندگان قادر خواهند بود هفت شیوه ی ممکن برای افزایش بهره برداری از مخازن نفتی را طرح ریزی کنند.

هنگام نگارش اهداف عینی از خودتان بپرسید انتظار دارید شرکت کنندگان چه چیزی بدانند، به چه مهارتی دست یابند یا به چه تغییر نگرشی دست یابند. سپس گام های ارائه شده در زیر را پی بگیرید:

1. بازده های مورد انتظار رافهرست کنید.
2. بازده های مورد انتظار را به اهداف عینی تبدیل کنید. به یاد داشته باشید که آن چه مورد انتظار یادگیرندگان است دانش عملی و قابل استفاده است.
3. اهداف عینی را با در نظر آوری دیدگاه های شرکت کنندگان در آموزش بازبینی کنید.

گام ۴ : تدارک محتوای آموزش

بسیاری از آموزش ها به سه قسمت کلیدی تقسیم می شوند: آغاز، عناصر یادگیری، آماده سازی و ارزشیابی عناصر یا مولفه های یادگیری

آغاز

بخش آغازین آموزش محیط یادگیری مثبتی ایجاد می کند. فعالیت های آغازین باید علایق و انگیزه ها را در راستای آموزش تحریک کند، از اضطراب بکاهد و یک مجمع یادگیری پدید آورد. مطلوب است در آغاز کار فعالیت هایی تدوین گردد که شرکت کنندگان معنا داری آن ها را تجربه کنند.

مولفه ها یا عناصر یادگیری

این بخش ، قسمت اصلی برنامه است . طی این بخش از برنامه ، شرکت کنندگان در فعالیت های  طراحی شده متناسب با اهداف عینی آموزش در گیر می شوند. در این بخش است که مفاهیم وایده ها تدریس و حلاجی شده نگرش ها مورد بررسی قرار گرفته ، منابع در اختیار گذاشته شده ، راهبرد ها ومهارت های تدریس به نمایش در آمده و رخ دادها به بحث گذاشته می شوند. به منظور اثر بخش بودن ، فعالیت ها باید به نحوی عرضه شوند که شرکت کنندگان به صورت فعال به کسب دانش و تمرین مهارت ها بکوشند.

بخش آماده سازی و ارزشیابی

این قسمت باید پلی باشد بین آموزش و اجرا واحساسات مثبتی را نسبت به یادگیری برانگیزد. فرصتی که در قسمت حاضر ایجاد می شود برای از میان برداشتن فاصله ی میان  ایده وعمل بسیار مناسب است. در بخش حاضر است که یادگیری های  اساسی برجسته شده موضوعات و مفاهیم محوری خلاصه شده و گام ها یپسین توصیف می گردند. شرکت کنندگان باید فرصتی داشته باشند تا سئوال بپرسند، مسایل را مورد بحث قرار دهند ، و بازخورد تدارک دیده شود.

اصولی که در زیر آمده است برای برگزاری موفق بخش آماده سازی و ارزشیابی مورد نیازند:

• آموزش را با مفاهیم ساده آغاز کنید و به تدریج به مفاهیم پیچیده تر پیش بروید.
• آموزش را با مفاهیم غیر تهدید کننده آغاز کنید، زیرا برخی شرکت کنندگان نسبت به برخی مسایل حساسیت بیشتری نشان می دهند.
• مطالبی که نیاز به صرف وقت و فعالیت بیشتری دارند باید در جدول زمانی به گونه ای قرار داده شوند که شرکت کنندگان دارای انرژی و توان لازم هستند.  برای مثال ، مطالب نظریی که نیاز به توجه و شکیبایی دارند باید پیش از ظهر عرضه شود. کارهای عملی باید پس از ناهار عرضه گردد. شرکت کنندگان با درگیری در کارهای عملی بر عدم تمرکز غلبه می کنند.
• در فواصل زمانی خاص برای شرکت کنندگان و مدرس استراحت پیش بینی کنید. برای پیش از ظهر و پس از ظهر در بین هر جلسه آموزشی ۱۰ تا ۱۵ دقیقه استراحت و پذیرایی پیش بینی کنید. ووقت کافی برای صرف ناهار در نظر بگیرید.
• زمانی  برای پرسش و پاسخ و بحث و تأمل در موارد طرح شده ، پیش بینی کنید.
• درصورتی که یک دوره ی آموزش چند روزه طراحی می کنید، برای آغاز هر روز آموزش فرصتی برای بررسی رویدادهای روز پیش درنظر بگیرید.
• در پایان هر روز از آموزش ۸ تا ۱۰ دقیقه برای ارائه ی بازخورد، اعلام نظرات وارائه ی برنامه ی آینده تخصیص دهید.
• طرح آموزش آماده شده را با نگاه انتقادی بررسی کنید. از این طریق احتمال دارد تغییراتی در اهداف عینی و به تبع آن در محتوا ایجاد کنید.
• انعطاف پذیر باشید. اگرچه طرحی که آماده کرده اید دارای نقشه ی حرکت تفصیلی است، با این همه امکان دارد با موانعی رو به رو شوید. طرح آموزش مطلوب نه فقط باید به اهداف عینی از پیش تعیین شده منتهی شود، بلکه باید به نیازهای ضروری به وجود آمده هم پاسخ دهد.

گام ۵:تدون فعالیت های آموزشی

تدوین یک طرح آموزشی مستلزم یاشامل سازمان دهی فعالیت های یادگیری است تا آن که بازده های مورد هدف که در قالب های هدف های عینی آمده اند محقق گردند. هر فعالیت یادگیری باید دارای یک مقدمه ، پیکره یا بخش اصلی، و دارای یک بخش انگیزنده باشد.

در قالب بخش مقدمه باید توصیف کوتاهی از مقصد و محتوای فعالیت عرضه گردد. سپس ارتباطی بین فعالیت و پیش دانسته ها یا مهارت ها ی پیشین به وجود آید.

هنگام تدوین فعالیت ها ، راهبرد های آموزشی ای را که بیشترین کمک را به برآورده شدن اهداف عینی می کنند انتخاب کنید. برای مثال، پرورش مهارت، زمانی به خوبی انجام می گیرد که برای آموزش آن از طریق الگوسازی به تمرین و ارائه ی بازخورد اقدام گردد، در حالی که کسب اطلاعات بیشتر  از طریق بحث گروهی یا کار در گروه های همیار عملی تر است. البته ، به یاد داشته باشید که افراد از راه های مختلفی یاد می گیرند: برخی از راه گوش دادن، بعضی با خواندن و عده ی زیادی از راه انجام دادن می آموزند. یک طرح آموزشی اثر گذار انواعی از راهبردهای آموزشی / یادگیری را مورد استفاده قرار می دهد.

به هر روی ، در انتخاب راهبردهای یادگیری به موارد برشمرده توجه کنید:

• سبک یادگیری شرکت کنندگان
• اصول یادگیری بزرگسالان / خردسالان
• اندازه گروه
• تجارب پیشین و یا سطح تحصیلات
• نوع مهارت و اطلاعاتی که باید عرضه کرد.
• سبک مدرس

برخی راهبرد های یادگیری که سبب ارتقای یادگیری فعال می گردند، عبارت اند از:

• یورش فکری
• بازی ها
• سخنرانی های کوتاه
• کارگروهی
• کاردر گروه های همیار
• شبیه سازی ها
• ایفای نقش
• مطالعات موردی یا یافته کاوی

زمانی که برای استفاده از فعالیت‌ها تصمیم می‌گیرید، سئوالات زیر را از خود بپرسید:

1. آیا فعالیت انتخابی اثر گذار است؟
2. آیا آمادگی ارائه ی فعالیت وجود دارد؟
3. آیا فعالیت مستلزم پیش نیاز دانش و مهارتی خاص است؟
4. آیا زمان، مکان و منابع کافی برای اجرای فعالیت وجود دارد؟
5. آیا فعالیت دریادگیرنده بی آن که فشار روانی یا جسمانی در او ایجاد کند قابل اجراست؟

در بخش ایجاد انیگزه، به مرور مفاهیم، پاسخ گویی به سئوالات و بحث های کاربردی بپردازید.

اگر به یک هدفی نرسید بهتر از آن است که یادگیرنده را سرخورده کنید.

گام ۶ : آماده سازی طرح آموزش نوشتاری

یک طرح نوشتاری تدارک ببینید که دارای توضیحات مربوط به نشست های آموزش باشد. توضیحاتی که درباره‌ی نشست های آموزش تدارک می بینید باید شامل اهداف کلی ، اهداف عینی، توان فعالیت های یادگیری خاص ، زمان تخصیص برای هر کدام ، راهنمایی ها و نکات کلیدی برای انجام هر فعالیت ، و مدرسی که باید به آموزش بپردازد، باشد.

در طراحی ، سطح مهارت، تخصص و سبک آموزش مدرس را در نظر آورید. هم چنین، از مدرسانی بهره بگیرید که بتوانند در ارائه ی بخش های مختلف فعالیت های آموزشی توانا باشند و بتوانند در تدوین مواد یا منابع آموزش کمکی راهنمایی های لازم را ارائه دهند.

گام ۷ : تدارک فرم های ارزشیابی شرکت کننده / یادگیرنده

قصد ارزشیابی، تعیین میزان تحقق اهداف عینی و شناسایی میزان سازگاری ایجاد شده و تعیین موارد مورد نیاز برای پی گیری است.

برخی موارد که باید در فرم ارزشیابی در نظر گرفته شود عبارت اند از:

1. آیا شرکت کنندگان دانش و مهارت ها ی مورد نیاز را کسب می کنند؟
2. آیا دانش و تخصص مدرسان متناسب با ضوابط است؟
3. آیا فعالیت های جالب و برانگیزنده است؟
4. آیا چارچوب دوره های آموزشی مناسب است؟
5. آیا نیاز به آموزش خاصی به جز آموزش ارائه شده بهشرکت کنندگان به منظور انجام بهینه ی کار وجود دارد؟

طی دوره ی آموزشی یا در فواصل ایامی که شرکت کنندگان در دوره حضور دارند فرم ها را برای تکمیل به شرکت کنندگان ارائه دهید. مدرسان بلافاصله باید باز خورد حاصل از دوره ی آموزش را مورد مطالعه قرار دهند. و در صورت نیاز و صلاح دید به ایجاد تغییراتی در روند آموزش دست یازند.

گام ۸ : تعیین فعالیت های پی گیر یا تعقیبی

بدون پی‌گیری یا تعقیب، مزایای آموزش به زودی زدوده شده یا هرگز مورد توجه قرار نمی گیرد.فعالیت های پی گیر، ایجاد حمایت مداوم و بازخورد مورد نیاز برای اجرای موفقیت آمیز ایده ها و مهارت ها کمک می کند. برای اثر گذاری فعالیت های پی‌گیر ، آن چنان که برای اصل آموزش طرح ریزی کرده اید باید طراحی ویژه ای انجام دهید. فعالیت های پی گیری باید شامل فرصت هایی برای تأمل بر روی محتوا یا دانش و مهارت های فراگرفته شده در طی دوره ی اموزشی باشد.