طراحی فعالیت های آموزشی
روش نگارش و تنظیم طرح درس روزانه
طرح درس روزانه شامل پیشبینی مجموعه فعالیتهایی است که معلم از پیش، برای رسیدن به یک یا چند هدف آموزشی در یک جلسه تدریس، تدارک میبیند. طرح درس جلسات آموزشی سبب میشود که معلم فعالیتهای آموزشی را به ترتیب و یکی بعد از دیگری در مراحل و زمانهای مشخص و به شیوهای منطقی اجرا کند و نتایج حاصل از آن را برای تدریس در مراحل بعدی آموزش، مورد استفاده قرار دهد. در واقع طراحی هر جلسه آموزشی، سازماندهی و ارزیابی دائمی جریان فعالیتهای یاددهی-یادگیری را سبب میشود.
در طول برنامههای آموزشی، گاهی، وقت و تلاش زیادی به دلیل تکراری بودن مطالب و فعالیتها به هدر میرود و یا حذف عمومی یا غیرعمدی بعضی مطالب ضروری به دلیل کمبود وقت و یا فعالیتهای بیهوده، به جریان آموزش آسیب میرساند.
مهمترین کارکرد طراحی آموزشی آن است که از تکرار مطالب بیهوده و حذف موارد ضروری جلوگیری میکند.
طرح درس، جزئیات لازم برای آموزش یک یا چند درس در مورد یک موضوع را تعیین میکند. درسها ممکن است کوتاه و سیدقیقهای باشند و چند ساعت به طول بینجامد. محتوا، سن، بلوغ ذهنی و فعالیتهایی که دانش آموزان باید انجام دهند، از عواملی هستند که مدت زمان تدریس را مشخص میسازند. البته بدون نوشتن و تدوین برنامه و طرح درس هم میتوان کلاس درس اداره کرد؛ اما اگر معلم می خواهد از کارآیی مؤثر در فرآیند تدریس برخوردار باشد، باید طرح درس خود را دقیق تنظیم نماید.
در تنظیم طرح درس، اهداف رفتاری، انتخاب محتوا و فعالیتهای آموزشی باید در هسته مرکزی آن قرار گیرند.
از فواید توجه به سازههای فوق در فرآیند طراحی، موارد زیر را میتوان نام برد:
- به معلمان در فرآیند تدریس کمک میکند.
- برای انتخاب مواد آموزشی، بسیار مفید میباشد.
- در تعیین تکالیف درسی تکتک دانشآموزان مؤثر است.
- برای انتخاب و ساختن سؤالهای ارزشیابی، ارزشمند هستند.
- در خلاصه کردن و اعلام نتایج ارزشیابی به معلم کمک میکند.
- در “خود ارزیابی” دانش آموزان عامل بسیار مفیدی است.
- دانش آموزان را به یاد گیرندگانی خودکفا تبدیل میکند.
علاوه بر موارد فوق، دلایل مختلفی برای اثبات لزوم تهیه طرح درس وجود دارد. یک طرح درس خوب، معلم را قادر میسازد که در طول دورهی آموزشی خود به دقت در مورد همه چیز فکر کند. در تنظیم و انتخاب منابع مورد نیاز کمک بزرگی محسوب میشود و میتواند معلم را در زمینههای زیر یاری دهد:
- انگیزه های لازم را ایجاد کند.
- بر قسمتهای مختلف درس از جمله تجارب یادگیری دانشآموزان به نحو مطلوب تأکید کند.
- اطمینان دهد که کلیه اطلاعات مورد نیاز دانش آموزان در درس گنجانده شده است.
- امکان استفاده از وسایل آموزشی را فراهم میسازد.
- طرح سؤالهای مناسب را پیشبینی میکند.
- تدریس معلم بر اساس برنامهای منظم و از پیش تعیین شده انجام میشود.
معلمان کارآمد معمولاً تلاش میکنند طرح درسِ دقیق و با جزئیات کامل بنویسند و بر اساس آن فعالیتهای آموزشی را دنبال میکنند. البته گاهی میتوان از طرح درسهایی که معلمان با تجربه نوشتهاند استفاده کرد؛ اما بهتر است معلمان طرح درسهای موردنظر را، خودشان شخصاً تنظیم نمایند و در طول دورههای آموزشی همواره به اصلاح و تکمیل آن بپردازند.
طرح درس به دلیل این که مراحل تدریس را مشخص میکند، راهنمای معلم در فرآیند تدریس است.
یک طرح درس شامل فهرستی است که در هر ستون آن یکی از مراحل تدریس به شرح زیر نوشته میشود:
- هریک از واحدها و یا درسها و زمانی که باید صرف آن شود.
- فعالیتهایی که دانش آموزان باید در آن درس یا واحد یادگیری انجام دهند.
- مطالبی که باید به وسیلهی معلم به دانش آموزان ارائه شود.
- نکات کلیدی موجود در محتوای کتاب درسی یا سایر منابع مورد استفادهی دانش آموزان مشخص میشود.
- وسایل یا فعالیتهای آموزشی مانند فیلمها، بازدیدهای علمی و… همچنین فعالیتهای مربوط به ارزشیابی دانش آموزان را مشخص میکند.
مراحل نگارش و تنظیم طرح درس روزانه
رعایت مراحل و نکات زیر برای تدوین یک طرح درس خوب لازم و ضروری است:
۱- موضوع یا عنوان درس
عنوان درس باید به طور دقیق نوشته شود؛ مثلاً اگر عنوان درس را «دماسنج» بگذاریم، عنوان گویایی نیست، بلکه بهتر است بنویسیم: «چگونه می توان از دماسنج استفاده کرد» یا «طریقهی استفاده از دماسنجها». معلم هر اندازه به تجزیه و تحلیل موضوعات مسلط باشد، بهتر میتواند برای آن، عنوان مناسب انتخاب کند.
۲- تعیین و نگارش عناوین فرعی یا رئوس مطالب
پس از تعیین و نوشتن موضوع درس، طراح باید عناوین فرعی موضوع درس را مشخص سازد، ترتیب و توالی مناسب عناوین فرعی همواره باید مورد توجه قرار گیرد. عناوین فرعی، بهترین راهنمای نگارش هدفهای جزئی است؛ زیرا براساس هر عنوان فرعی میتوان یک هدف جزئی نوشت.
۳- نوشتن هدف کلی درس
نوشتن هدف کلی یک جلسه تدریس، همانند هدف کلی یک دورهی آموزشی است؛ اما در قالب یک موضوع محدود، تحقق مجموع هدفهای کلی جلسات باید موجب تحقیق اهداف کلی دوره شوند. به عبارت دیگر: اهداف کلی هر جلسه ی تدریس، عناصر یا مراحل رسیدن به اهداف کلی دوره را مشخص میکنند. در نوشتن هدف کلی هر جلسه نیز معمولاً از افعال کلی استفاده میشود. ذکر شرایط و معیار در این نوع از اهداف ضرورتی ندارد.
۴- نگارش و تنظیم هدفهای جزئی درس
سادهترین راه نوشتن اهداف جزئی یک درس، این است که براساس هر موضوع فرعی یک هدف جزئی نوشته شود. ماهیت اهداف جزئی همانند هدف کلی درس است؛ اما در قالب موضوعی ریزتر و محدودتر. به عبارت دیگر: هدفهای جزئی درس، اهداف زیرمجموعه هدف کلی درس میباشند. دقت در نوشتن اهداف جزئی و تنظیم درست توالی آن، میتواند موجب نظم بیشتر فعالیتهای آموزشی شود و در نهایت، تحقق هدف کلی را تضمین نماید.
۵- نگارش و تنظیم هدفهای رفتاری درس
پس از نوشتن هدفهای جزئی، طراح باید هدفهای جزئی را تبدیل به هدفهای رفتاری نماید. هدفهای رفتاری هر جلسه تدریس باید با توجه به شرایط، ضوابط و امکانات متناسب با سطوح مختلف حیطههای یادگیری تنظیم شود. سپس براساس سلسله مراتب از آسان به مشکل و یا به صورت پیشنیاز و پسنیاز مرتب گردد. در هدفهای رفتاری: عملکرد (نوع رفتار)، شرایط و معیار دقیقاً باید مشخص شود.
۶- تعیین رفتار ورودی دانش آموزان
پس از نوشتن هدفهای رفتاری درس، رفتار ورودی دانش آموزان یا پیشنیازهای تحقق هدفهای رفتاری باید مشحص شوند. گروهی معتقدند که ابتدا باید رفتارهای ورودی دانش آموزان در بررسی، مشخص و سپس هدفهای رفتاری نوشته شوند. چنین رویکردی در نظامها یا دورههایی صادق است که محتوا و کتاب مشخصی ارائه نشده باشد و معلم کاملاً در انتخاب و سازماندهی مطالب درسی آزاد باشد. در نظام آموزشی ایران به دلیل متمرکز بودن، اجرای چنین پیشنهادی تقریباً غیرممکن است.
۷- ارزشیابی تشخیصی
اغلب سؤال می شود که معلمان چگونه میتوانند اطلاعات پیش نیاز یا رفتار ورودی دانش آموزان را تشخیص دهند؟ این امر توسط ارزشیابی تشخیصی ممکن میباشد.
معلم بر اساس تخصص و مهارتی که دارد باید ابتدا رفتار ورودی را پیشبینی کند و سپس براساس دانش پیش نیاز درس مورد تدریس، سؤالهایی طرح نماید. سؤالهای طرح شده باید در ستون ارزشیابی طرح درس نوشته شود. این سؤالها قبل از تدریس باید از دانش آموزان پرسیده شوند، تا وجود یا عدم وجود پیش نیاز مشخص شود. در صورت عدم تسلط دانش آموزان بر پیش نیاز درس مورد تدریس، مخصوصاً زمانی که موضوع درس با موضوعات قبلی و بعدی ارتباط تسلسلی داشته باشد، حتماً باید رفتار ورودی ترمیم گردد.