آموزش تفکر محور در علوم اسلامی این سایت مکانی است برای آنچه درباره آموزش تفکر محور می خواهید بدانید
در این یادداشت، که آخرین یادداشت در بررسی تفصیلی لایه های فهم و ادراک می باشد، آخرین لایه فهم و ادراک را شرح خواهیم داد. لذا به بررسی تفصیلی لایه ششم از فهم و ادراک، یعنی فهم شهودی و تفکر خلاق (سطح تولید و خلق) می‌پردازیم.
فهم شهودی و تفکر خلاق (سطح تولید و خلق)
پاسخ شما برای سوالات زیر چیست؟
- رمز موفقیت کسانی که توانستند جهانی را تغییر دهند و به سوی اهداف خود ببرند چیست؟
- چگونه می‌توان همیشه در حال رشد و حرکتِ به سوی کمال بود؟
- خلاقیت و نوآوری چیست؟
- چگونه برخی افراد نوآوری دارند؟
- آیا هرگونه نوآوری خوب است؟
- آیات زیر چه پیغامی‌دارند؟
( ابتدا خود ترجمه کنید سپس به ترجمه و تفسیر آنها مراجعه کنید.)
یعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاه ْالدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَهْ هُمْ غافِلُونَ. (سوره روم، آیه ۷)
فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ (سوره زمر، آیه ۱۷)
أَ فَمَنْ یعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمى إِنَّما یتَذَکَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ (سوره رعد، آیه۱۹)
کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیکَ مُبارَکٌ لِیدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ. (سوره ص، آیه۲۹)
رشد و کمال، استفاده از تجربیات گذشته برای ساختن آینده است؛ یک حرکتِ آگاهانه به سوی تولیدِ زندگی مطلوب. اغلب مردم در جریان زندگی روزمره‌ای که خود آن را نساخته‌اند، غرق شده‌اند. جامعه و عموم مردم به سمت و سوی رفع نیازهای اولیه مادّی حرکت می‌کنند. کلیه فعالیت‌های انسانی در این چرخه گرفتار شده، زمینه توجّه به نیازهای دیگر و حقایق برتر باقی نمی‌ماند.
تفکر خلاق و فهم شهودی، ابزار جهش به سوی حقایق نهفته در عالم خلقت است؛ معادلات و قوانینی که در ماوراء دید قرار دارند، امّا همان قدر حقیقی هستند که زمینی که روی آن قدم می‌گذاریم حقیقی است.
تفکر خلاق دارای دو مرحله است :
الف – پیش‌بینی آینده و پیشگیری از موارد نامطلوب
ب – طراحی آینده و ایجاد زمینه برای دست‌یابی به ایدهآلها
الف. پیش بینی آینده و پیشگیری از موارد نامطلوب
حل مشکلاتِ فعلی اذهان را به خود مشغول ساخته است، امّا برخی افراد می‌دانند که به همان دلیلی که این مشکل در این مقطع به‌وجود آمد، می‌تواند در آینده دوباره به وجود بیاید. بنابراین افق دید را به وضعیت فعلی محدود نمی‌کنند و برای شکل دادن به آینده نیز مدل سازی می‌کنند (توجّه به تجربیات گذشته + مطالبات آینده).
راه پیش بینی و پیشگیری چیست؟ چگونه می‌توان فکر کرد تا به این نقطه رسید؟
روایت زیر پاسخ سؤال فوق است:
قال امیرالمومنین علی علیه‌السلام:
اسْتَدِلَّ عَلَى مَا لَمْ یکُنْ بِمَا قَدْ کَانَ فَإِنَّ الْأُمُورَ أَشْبَاهٌ. (بحارالانوار، ج۶۸، ص۳۲۸)
«اگر می‌خواهی بدانی در آینده چه خواهد شد، ببین در گذشته چه شده است چرا که قوانین و معادلات خلقت ثابت است و حوادث زاییده آنها هستند.»
دست‌یابی به معادلات موجود در هستی (مادی و معنوی، فردی و جمعی) زمینه‌ساز موفقیت انسان در زندگی است. با استفاده از این قواعد کلّی می‌توان مصادیق و جریانات بعدی را به‌دست آورد. به نظر شما آیا روایت زیر دعوت به سوی تفکّر خلاق است؟
قال الرضا علیه‌السلام:
عَلَینَا إِلْقَاءُ الْأُصُولِ وَ عَلَیکُمُ التَّفْرِیعُ. (وسائل الشیعه، ج۲۷، ص۶۲)
«ارائه کلیات و معادلات اصلی با ما و تطبیق آنها بر مصادیق و جریانات با شما.»
سیستم و مدلی که بتواند موقعیت‌های آتی را پیش‌بینی کند و عملکرد خود را تنظیم کند تا مبتلا به بحران نشود و رشد خود را ادامه دهد، زاییده یک تفکّر خلاق است. (سیستمِ خود کنترل و خود ترمیم)
تفکر خلاق پاسخگوی سوالات زیر است :
- در چه موقعیتی قرار خواهم گرفت؟
- چه نیازی خواهم داشت؟
- چگونه این نیاز را برطرف کنم؟
- چگونه به سوی مراحل بعدی حرکت کنم؟
ب = برنامه‌ریزی
اج = انجام
ن = نظارت و کنترل
اص = اصلاح و ترمیم
اگر مطالب درسی بر اساس این الگو تنظیم شود، علم‌آموزان به سوی یک تفکّر خلاق و فهم شهودی حرکت خواهند کرد. روش تنظیم دروس بر اساس این الگو را در یادداشت‌های بعدی خواهیم دید. ان شاءالله.
ب. طراحی آینده و تغییر دادن موقعیت‌ها برای دست‌یابی به ایدهآلها
در این قسمت، فرد به‌دنبال پیش‌بینی آینده و هماهنگ شدن با عوامل آن نیست، بلکه به‌دنبال ساختن آینده و ایجاد عوامل مطلوب و مورد نظر خود است. و از آنجایی که آینده مورد نظر باید یک واقعیت اجرائی باشد و نه یک توهّم و خیال، ملاحظه وضعیت موجود و عناصر سازنده آن ضرورت دارد تا با ایجاد تغییر در این عناصر و با تولید عناصر جدید بتوان وضعیت ایده‌آل را فراهم ساخت.
بسیاری از نظریات علمی، ایده آرمان شهرها، لوایح فراملیتی و مهندسی‌های اجتماعی زاییده تفکّر افرادی بوده‌اند که در این عمق از خلاقیت فکر می‌کردند.
آنها به دنبال هماهنگ کردن خود با وضعیت موجود نیستند. آنها به دنبال تغییر وضعیت موجود و هماهنگ کردن آن با آرمان‌های خود هستند.
مراکز آموزش نخبگان، بنیاد‌های علمی‌و تحقیقاتی، مراکز مطالعات استراتژیک و راهبردی چنین اهدافی را دنبال می‌کنند. برنامه‌ریزی‌های پنجاه ساله و صد ساله به قصد تولید آینده‌ای مطابق با سلیقه و افکار برنامه‌ریزان انجام می‌شود.
این‌گونه نگرش‌های خلاق، جامع و کلان با برنامه ریزی‌های دراز مدت موثرترین سلاح برای از بین بردن موانعی است که در برابر تحقق ایدهآلها و آرزوها وجود دارد.
متاسفانه همیشه و همه جا صحبت از روزآمد بودن و تطبیق با شرایط زمان و مکان است، امروزی بودن یک ارزش به حساب می‌آید درحالی‌که نمی‌دانیم این شرایط زمانی و مکانی و ارزش‌ها و موقعیت‌های امروزی، نتیجه برنامه‌های دراز مدت دیگرانی بوده است که می‌خواهند دنیا را آنطور که خود دوست دارند بسازند.
چگونه آینده را بسازیم؟
مراحل زیر حداقل کاری است که در یک تفکّر خلاق سازنده انجام می‌شود :
- تدوین اهداف آرمانی (با ملاحظه کل بشریت در تمام ابعاد، در تمام مناطق جهان و در طول چندین نسل)
- مقایسه وضعیت موجود با وضعیت مطلوب
- استخراج عناصر مفید و عناصر مْضر برای تحقق وضعیت مطلوب
- تعیین یا تولید عناصر لازم و غیر موجود در وضعیت فعلی
- تعیین نهایی آنچه باید تغییر یابد و آنچه باید جایگزین شود
- سیستم سازی برای فعال کردن عناصر فوق (با ملاحظه تدریج لازم در محور زمان و مکان )
به نظر شما تدوین اهداف آرمانی نیاز به چه حجمی‌از اطلاعات و چه عمقی از آگاهی دارد؟ اشراف بر انسان، جهان، جامعه، تاریخ و زمان از عهده چه کسی برمی‌آید؟!
بیایید آرمان‌ها را از خدا بگیریم و راهبردهای رسیدن به آنها را از پیام‌آوران او بخواهیم و با تفکّر خلاق به دنبال تغییر وضعیت موجود و خلق شرایط زمانی و مکانی مطلوب باشیم و خود را در دام هماهنگی با شرایط زمانی و مکانی که دیگران با تفکرات نفسانی خود برای ما ساخته‌اند نیندازیم.
می‌گویند: جهانی فکر کن، همگانی بیندیش، منطقه‌ای و فردی نباش. شما بگویید : هفت آسمانی فکر کن، فقط این جهانی نباش؛ ابدی بیندیش، محدود به زمان نباش؛ تمام لایه‌های وجود انسان را ببین، فقط جسمانی نباش؛ تمام مخلوقات را ببین، فقط انسان را در نظر نگیر.
می‌گویند : بیاموز تا بر طبیعت مسلط شوی. بگو : بیاموز تا با همراهی طبیعت به حقیقت متصل شوی.
و البته فقط اوست حق و حقیقت.
ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما یدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ. (سوره مبارکه حج، آیه۶۲)
«فقط و فقط خداوند حق است و هر چه غیراوست باطل است.»
در یادداشتی مختصر، نتیجه سلسله مباحث معرفت شناسی را بیان خواهیم کرد. ان شاءالله.
